كاروانسراها يادگاری از تاريخ چند هزار ساله راهسازی ايران هزاران سال است كه انــسان ها در اين سرزمين زندگی می كنند. انسان ها در روزگاران دور نمی توانستند بی دغدغه در راهی قدم گذارند كه سخت ، ناامن و ناهموار بود.
آن ها از كويرهای سخت می گذشتند و در كوهستان های صعب العبور قدم برمی داشتند اما با اين همه برای گذران زندگي بر همه اين مشكلات فائق می آمدند. راه و راهسازی در ميان ايرانيان چه در دوران باستان و چه دوره های پس از آن همواره يك ضرورت اجتناب ناپذير تلقي شده است. بر همين اساس بايد علل گرايش ايرانيان را به راه سازی و به تبــــع آن توسعه و افزايش مهارت آن ها در اين بخش تا اندازه زيادی ناشی از شرايط و ويژگی های حاكم بر سرزمين ايران دانست .
ايران كشوری نيمه خشك و بارندگی در آن بسيار اندك است. آبادی ها و شهرها در فــلات ايران از يكديگر دورند. ايرانيان برای پيوند اين آبادی های دور از هم تلاش های سازمان يافته بسياری را در حوزه راهسازی انجام داده اند و بر همين اساس در دوره هخامنشی به دليل اهـــميت راهسازی سازمانی مستقل در اين زمينه مسئوليت داشته و فعاليت می كرده است.
راهسازی به سبک رومیان
ايرانيان در راهسازی از تجربه روميان بسيار سود بردند. روميان برای نگهداری امپراتوری خود راه های خوبی ساختند كه هنوز نيز اين راه ها به عنوان راه های باستانی پا برجا هستند.
روميان بستر راه را در حدود يك متر می كندند و از پــــــايين به بالا يك لايه سی سـانتی متری با لاشه سنگ و ملات و روی آن لايه ای به ضخامت نزديك به ۲۵ متر با پاره سنگ، قلوه سنــــگ می ساختند، روی لايه دوم نيز لايه ديگری پايين و خرده سنگ به درستی خندق يا گرد و قــــرار می گرفت و لايه نهايی راه را لايه ای به ضخامت ۲۰ سانتی متر شن و ماسه تشكيل می داد. ايرانيان نيز از اين شيوه برای راهسازی استفاده كردند اگر چه در دوره ساسانی اغلــب راه های احداث شده در ايران با اهداف تجاری و درآمــــــدزايی انجام می شد، اما روند راهسازی پس از ورود اسلام به ايران تغييرات بسياری به خود ديد.
راهسازی در زمان خلافت عباسیان
در دين اسلام، هر فرد مسلمان مكلف در صــــــورتی كه مستطيع باشد، بايد به زيارت خانه خدا برود. به همين دليل لازم است راهی برای عبور زائران خانه خدا ساخته شود. در زمان خــــلافت عباسيان بغداد به لحاظ پايتخت بودن و مكه به لحاظ قداست و انجام مناسک حج در وضـعی قرار داشتند كه می بايستی راهی برای ورود به آن ها ساخته شود. زيارت خانه خدا در پرتو احـداث راه ها آسان شد و مسافرتی كه از سرزمين های شرق به حجاز می رفتند، از دجله گذشـــته و از راه هايی كه احداث آن ها را اعراب از ايرانی ها فرا گرفته بودند، عبور می كردند. معروف ترين شاهراه آن زمان راه بزرگ خراسان بود كه به شرق می رفت و بغداد را به شهرهای ماوراء النــــــهر تا حوالی چين، متصل می كرد. اين راه از دروازه خراسان در خاور بغداد شروع می شد و از صحرا و پل های مستحكمی كه بر رودها ساخته بودند، عبور می كرد تا به «حلوان» و از آن جــا به كوه های ايران می رسيد. اين راه از شهرهای بزرگ و كوچكی در جهان عبور می كرد و در حــــــال حاضر نيز شاهراه بزرگ خراســـان همچنان هم راه پستی و چاپاری ايران است و امروز تهران، نزديك ری نقطه مركزی اين شاهراه شده است. پس از انقراض خلافت عباسيان، چون شهر سلطانيه رونق يافت، مسير جاده ها تغيير كرد. اما اين تغييرات در مسير راه های اساسی تاثير چندانی نداشت. در اين دوره راه های مهم بسيــــاری در سطح كشور ساخته شد. راه های ساخته شده در ايالت خوزستان از جمله راه های مشهور ايـــن زمان بودند.
از اهواز راهی بود كه به سمت مغرب به «نهر تيرا» و از آن جا به «واسط» عراق می رفــــت. راه شمالی اهواز به شوشتر می رسيد و از آن جا از جندی شاپور و شوش به سمت مغــــرب و كوه های لر و از آن جا به گپايگان و اصفهان می رفت.
در همين دوران راه های ايالت فارس همه از شيراز منشعب می شدند و قسمت زيادی از آن ها به سيراف، جزيره كيش و هرمز كه در اين زمان هــای طولانی مهم ترين بنا در خليج فارس بـودند، منتهی می شد.
راه های كرمان در دوره خلافت عباسيان نيز از راه های مهم ايران محسوب می شوند. در ايــــن دوره از سيرجان تا بردسير كرمان دو روز راه بود و از «بردســـير» تا «زرند» نيز بايد مسافران دو روز زمان طی می كردند.
در دوره اسلامی نه تنها راه ها در سطح كشور ايران بسيار گسترش يافت و ايرانيان در روند راهسازی به تجارب ارزنده ای دست يافته به گونه ای كه شمال به جنوب، شرق و غرب كشور با راه های مختلف و شاهراه های بزرگ به هم متصل بود، ايجاد بناهايی با ويژگی های گــــوناگون در شهر و روستاها و جاده های حاشيه كوير و معابر كوهستانی با نام های مختلف چون ربـــاط و كاروانسرا رواج يافت. عملكردهای گوناگون كاروانسرا در گذشته موجب شده كه اين مكان دارای نام های متفاوتی چون «كاربات»، «رباط»، «ساباط» و «خان» باشد. اين بناها در واقع مشـــــــابه كاروانسرا بودند اما به لحاظ معماری در برخی جزييات با آن تفاوت پيدا می كردند. پيدايــش اين گونه بناها را بايد در نياز مبرم كاروان و كاروانيان به حمايت در طول سفر جست و جو كرد.
اطلاعات موجود در مورد كاروانسراهای اوايل اسلام اندك است. سلسله های دوره های آغازيـن اسلامی مانند «سامانی»، «آل بويه»، «آل زيار» برای ايجاد بناهای عام المنفعه چون كاروانسرا و آب انبار اهميت زيادی قائل بودند و «رباط چاهه» يا «ماهی» كنار جاده مشهد _ سرخـــس كه بـه صورتی بنايی با چهار ايوان بنا شده، از جمله يادگارهای آن زمان است. قرن پنجم قمـــری عصر شكوفايی هنرهای اسلامی به ويژه معماری است. ايجاد راه های تجاری متعدد و همچنين تامـــين امنيت جاده ها باعث رونق روز افزون تجارت و اقتصاد شد و در نتيجه در مسير جاده ها و داخـل شهرها برای آسايش كاروان و كاروانيان، كاروانسراهای متعدد ساخته شـد. شيـــوه و ســــبك معماری اين دوره در احداث بناهايی چون مساجد و كاروانسراها تقريبا يكسان شد.
زيباترين نمونه كاروانسراهای اين دوره رباط با كاروانسرای «شرف» در خراسان اســـــت كه اكنون به صورت نيمه ويرانه ای بر جای مانده است. اين كاروانسرا يادآور زمانی است كه جاـده خراسان اهميت بسيار داشت.
افول عباسيان
طومار زندگی عباسيان با همت ايرانيان به ويژه خواجه نصرالدين طوسی، رياضیدان و مـــنجم ايرانی در هم نور ديده شد و ايرانيان توانستند خود را از زير يوغ حكومت عباسيان و تركان نجات دهند، اما با اين همه ديری نپائيد كه مغولان جای آن ها را گرفتند.
هنوز ملت ايران كمر از زير بار حمله مغولان راست نكرده بود كه تيمور بار ديگر به ايــران تاخت و پس از جهان گشايی و تسخير سراسر آسيای مركزی و ايران به فكر نگهداری از راه ها و ايجاد ارتباط بين شهرها افتاد.
چنگيز و تيمور به هيچ وجه در فكر راهسازی نبودند. كار اصلی آن تسخير ممالک و تاراج اموال مردم بود. به طوری كه «كلاويخو» سفير اسپانيا در دربار تيمور كه در ايران سياحت های بسيار داشته است، نوشته، نسخی از راهسازی در اين دوره نبوده اما تيموريان در نگهداری از راه ها نهايت كوشش خود را به كار می بردند. در هر حال در دوران پس از خلافت عباسيان ايران همواره در معرض تاخت و تاز مــغولان و تيموريان بود. حكومت های بعدی نيز آن چنان درگير مشكلات خود بودند كه توجهی بـــه احداث راه های جديد نداشتند. در اين دوره اگر چه حكومت ها برای احداث راه های جديد تلاشـی نكردند اما به دليل اين كه همين حاكمان برای حفظ محدوده حاكميت خود به راه هايی امن و همــوار نياز داشتند، در نگهداری از راه هايی كه عمده آن ساخته حكومت های پيشين از جمله عباسيان بود، همت فراوان به خرج می دادند.
